ΑΠΟΛΛΩΝΟΣ
(θυμίαμα μάνναν)

Ελθέ μάκαρ Παιάν Τιτυοκτόνε Φοίβε Λυκορεύ
Μεμφίτ' αγλαότιμε ιήιε ολβιοδώτα
χρυσολύρη σπερμείε αρότριε Πύθιε Τιτάν
Γρύνειε Σμινθεύ Πυθοκτόνε Δελφικέ μάντι
άγριε φωσφόρε δαίμον εράσμιε κύδιμε κούρε
μουσαγέτα χοροποιέ εκηβόλε τοξοβέλεμνε
Βάκχιε και Διδυμεύ εκάεργε Λοξία αγνέ
Δήλιε άναξ πανδερκές έχων φαεσίμβροτον όμμα
χρυσοκόμα καθαράς φήμας χρησμούς τ' αναφαίνων
κλυθί μου ευχομένου λαών ύπερ εύφρονι θυμώι
τόνδε συ γαρ λεύσσεις τον απείριτον αιθέρα πάντα
γαίαν τ' ολβιόμοιρον ύπερθέ τε και δι' αμολγού
νυκτός εν ησυχίαισιν υπ' αστεροόμματον όρφνην
ρίζας νέρθε δέδορκας έχεις δε τε πείρατα κόσμου
παντός σοι δ' αρχή τε τελευτή τ' εστί μέλουσα
παντοθαλής συ δε πάντα πόλον κιθάρηι πολυκρέκτωι
αρμόζεις οτέ μεν νεάτης επί τέρματα βαίνων
άλλοτε δ' αυθ' υπάτην ποτέ Δώριον εις διάκοσμον
πάντα πόλον κιρνάς κρίνεις βιοθρέμμονα φύλα
αρμονίηι κεράσας παγκόσμιον ανδράσι μοίραν
μίξας χειμώνος θέρεος τ' ίσον αμφοτέροισιν
εις υπάτας χειμώνα θέρος νεάταις διακρίνας
Δώριον εις έαρος πολυηράτου ώριον άνθος
ένθεν επωνυμίην σε βροτοί κλήιζουσιν άνακτα
Πάνα θεόν δικέρωτ' ανέμων συρίγμαθ' ιέντα
ούνεκα παντός έχεις κόσμου σφραγίδα τυπώσιν
κλύθι μάκαρ σώζων μύστας ικετηρίδι φωνήι

Πέμπτη 31 Ιανουαρίου 2008

Απόλλωνος συνέχεια

Το διφορούμενο της μορφής του Απόλλωνα φαίνεται ακόμα στους λόγους, που αιτιολογούν την εξορία του στον Άδμητο. Αυτή η εξορία είναι που επιτρέπει τη μεταβολή της μορφής του θεού, που στο εξής θα πάρει μια σημασία θετική, από αρνητική που ήταν.
Δυο λεπτομέρειες είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικές. Ο Απόλλωνας παύει να είναι κυνηγός για να γίνει βοσκός (νόμιος) και αντί για τόξο, θα φέρει στο εξής μια λύρα. Αλλά μαθαίνουμε από τον ομηρικό ύμνο, ότι αυτή η λύρα δεν του ανήκε απαρχής. Είναι ο νέος του αδελφός, ο Ερμής, που του τη χάρισε, σαν αντιστάθμισμα για την κλοπή του κοπαδιού του, ενώ ο Απόλλωνας του δίνει ο' αντιγυριομα το ραβδί του τού βοσκού και του χαρίζει το μαγικό ραβδί, που θα γίνει αργότερα το κηρύκειο.
Είναι λοιπόν φανερό, πως ο λυράρης Απόλλωνας δεν είναι πια ο ίδιος με τον τοξότη Απόλλωνα. Άρα, είναι ο λυράρης Απόλλωνας που οδηγεί το χορό των Μουσών πάνω στις πλαγιές του όρους Παρνασσού. Αυτός είναι ο μουσαγέτης, ο θεός της μουσικής και γενικότερα, με την πλατιά έννοια της λέξης στους Έλληνες, ο θεός της έμπνευσης κάτω από όλες τις μορφές της, ποιητική, τεχνική και επιστημονική. Κι ακόμα σαν λυράρης είναι που θα πρωτοστατήσει, σαν τον Αμφίωνα, στο ξανακτίσιμο των τειχών της πόλης της Τροίας, για λογαριασμό του βασιλιά Λαομέδοντα, παρ' όλο που αυτό το επεισόδιο δε θα τελειώσει χωρίς φασαρίες. Αλλά η μορφή του Απόλλωνα σαν απλου βοσκού είναι ήδη αξιοπρόσεχτα ευεργετική. Ο Απόλλωνας κάνει να αυξηθούν τα κοπάδια, που δίνουν κάτω από την καθοδήγηση του εξαιρετικά γεννήματα και σώζει για πρώτη φορά τον φίλο του Άδμητο από τον Άδη. Είναι ήδη ο λυτρωτής ή ο θεραπευτής θεός, που επωφελείται από την παλιά του συνενοχή με τις Μοίρες για να τις μεθύσει.
Αλλά γιατί ο Απόλλωνας είχε εξοριστεί; Γιατί αυτή η υποδούλωση στους ανθρώπους;
Αυτό το εξηγούν δυο διαφορετικοί μύθοι, από τους οποίους ο ένας παραπέμπει στο φόνο της Δελφύνης και ο άλλος στο φόνο των Κυκλώπων. Και στις δυο περιπτώσεις πρόκειται για την εξιλέωση ενός φόνου. Αυτό σημαίνει αναντίρρητα, ότι ο Απόλλων πρέπει να "εξαγνισθεί", ότι πρέπει να χάσει τη θλιβερή του μορφή του φονιά, για να αποκτήσει το ακτινοβόλο πρόσωπο του Φοίβου, σύμφωνα με την αντίληψη που θα υπερισχύσει και θα γίνει κλασική, χωρίς τα σημάδια της προηγούμενης να μπορέσουν παρ' όλα αυτά να σβήσουν πραγματικά.
Οι δυο αιτιολογικοί μύθοι είναι εξ ίσου αξιοπρόσεκτοι, αλλά και ο ένας και ο άλλος αινιγματικοί. Δε βλέπουμε καθαρά, γιατί ο Απόλλωνας θα πρέπει να ξεπλύνει (εξαγνίσει) το φόνο της Δελφύνης ή του Πύθωνα, αν αληθεύει ότι επρόκειτο για κακοποιό ον. Αλλά ίσως ο Πύθωνας να ήταν κάτι άλλο και όχι ένα κακοποιό στοιχείο.
Στον άλλο μύθο, προκάλεσε άμεσα την οργή του Πατέρα των θεών, εξοντώνοντας με βέλη τους εργάτες του κεραυνου. Αλλά ήταν ο ίδιος ο Δίας που είχε ενοχοποιηθεί με τη βοήθεια του μέσου αυτού (του κεραυνού), για το φόνο του Ασκληπιού, του αγαπημένου γιου του Απόλλωνα. Ο Ασκληπιός είχε τιμωρηθεί εξ αιτίας των ευεργεσιών του. Σώζοντας από το θάνατο τον Ιππόλυτο, τον προστατευόμενο της Άρτεμης, είχε προκαλέσει το θυμό του ουράνιου Άρχοντα.
Ο Δίας είχε λοιπόν δράσει ενάντια στον Ασκληπιό, την ευεργετική θεότητα της ιατρικής, από ζήλεια απέναντι στους ανθρώπους, που εννοούσε να στερήσει, χωρίς εξαίρεση, από το δώρο της αθανασίας. Ο Απόλλωνας εξοντώνοντας τους Κύκλωπες ξαναπαίρνει το τρομερό του πρόσωπο, αλλά παραμένει ανθρώπινα συμπαθητικός. Βρίσκουμε λοιπόν μέσα σ' αυτούς τους μύθους, ακόμα κι όταν πρόκειται για μια εξιλέωση, τη φροντίδα τού να προφυλαχθεί, να μην εκτεθεί, το "φωτεινό' πρόσωπο του Απόλλωνα.
Αυτή η ίδια φροντίδα να αποκατασταθεί - κι αυτή τη φορά φιλοσοφικά - η μορφή του Απόλλωνα, ξαναβρίσκεται στον Κρατύλο του Πλάτωνα, με το σχήμα ενός αστεϊσμού ετυμολογικού, γεμάτου λογοπαίγνια, αλλά που δε στερείται σημασίας. Είδαμε, πως ο Σωκράτης αναγνώριζε, ότι το άλλο όνομα του Απόλλωνα (ο καταστροφέας) είχε για το λαό, όπως εκείνο του Άδη, μια τρομερή σημασία. Όμως καταλήγει έπειτα, πως οι αρμοδιότητες, που παραδοσιακά αποδίδονταν στο θεό, είναι τέσσερις: "η μουσική, η μαντεία, η ιατρική και η τέχνη της τοξοβολίας" .
Από αυτές τις τέσσερις αρμοδιότητες, τρεις τουλάχιστον είναι φανερά ευεργετικές. Αλλά τί γίνεται με την τελευταία και κυρίως με το ίδιο το όνομα του Απόλλωνα;
Ο Σωκράτης δεν είναι κατηγορηματικός όσον αφορά την τάση του τοξοβόλου (μια κι ήταν αυτή του φονιά). Ο φιλόσοφος περιορίζεται να υποδείξει, ότι γι’ αυτόν δε σημαίνει τίποτα άλλο, παρά την επιδεξιότητα του θεού που δεν αστοχεί ποτέ. Ο Απόλλωνας, που το βέλος του είναι πάντα έτοιμο (αεί βάλλων), δεν ανέχεται παρά μόνο τις άριστες βολές. Θα μπορούσε κανείς να απαντήσει, πως εκεί ήταν η ίδια η σημασία του ονόματος της Εκάτης, όπως και του αδελφού της Εκάτου, (εκατόβολος, αυτός που το τόξο του φθάνει μακριά), που δεν ήταν ιδιαίτερα καθησυχαστική.
Όσο για το όνομα του Απόλλωνα, χωρίς να αναμείξει το επίθετο Φοίβος, ο Σωκράτης το ερμηνεύει ξεκινώντας από το ρήμα "λούειν", που σημαίνει "πλένω". Ο Απόλλωνας είναι λοιπόν ο "λουων" ή ο "εξαγνιστής", πράγμα που του αποδίδει πάλι ευθέως την ιδιότητα του σαν θεός λυτρωτής. Αλλά βλέπουμε, πως ο ευφυής αυτός συσχετισμός διατηρεί το διφορούμενο χαρακτήρα του.
Ο λουων ή ο εξαγνίστης, μπορεί επίσης να είναι ο καταστροφέας, λόγω της εννοιολογικής συγγένειας του "λούειν" και του "απόλλυναι". Εν πάση περίπτωση, από το "λουειν" ξαναβρίσκουμε το "Λυσις", που έχει σαφώς την έννοια της καταστροφής. Αυτό που είναι φανερό, είναι πως ο Απόλλωνας, για να ασκήσει από κοινου τις άλλες του αρμοδιότητες μαζί μ' αυτές του φοβερού τοξότη, χρειάζεται ο ίδιος να "πλυθει", και σ' αυτή την αναγκαιότητα δίνει την προσοχή του ο Σωκράτης, επικουρούμενος και από τα λογοπαίγνια.
Η αντιστροφή της μορφής του Απόλλωνα, μπορεί να γίνει επίσης συμφωνα με μια μέθοδο λιγότερο λεπτή, από αυτή του ετυμολογικού λογοπαίγνιου. Έτσι ο εξολοθρευτής Απόλλων, όταν σπέρνει τις επιδημίες και γενικά τις άλλες θεομηνίες - και οι λειτουργίες του αυτές κατάλληλα πιστοποιημένες είναι αναμφισβήτητες - παίρνει την καθόλου λαμπρή μορφή ενός ποντικού ή ενός αρουραίου (Σμινθαίος). Πρέπει να εννοηθεί, ότι ο ποντικός είναι ο φυσικός αντίπαλος του φιδιού. Αλλά σ' αυτή την περίπτωση δε θα
ξέραμε πια ποιο είναι το ευεργετικό και ποιο το κακοποιό ζώο. Αυτό όμως δε μας ενδιαφέρει σχεδόν καθόλου. Ο Απόλλωνας - αρουραίος μπορεί να μετατραπεί σε Απόλλωνα -ποντικοθήρα. Αντί να διαδίδει τις επιδημίες, θα προστατεύει από αυτές, πράγμα που ταιριάζει καλύτερα σ'ένα μισθολογικό πρόσωπο της σειράς του. Με τον ίδιο τρόπο, ο λύκος Απόλλων θα μπορεί να μεταμορφωθεί σε Απόλλωνα κυνηγό λύκων.
Η μέθοδος (διαδικασία) μετατροπής των ιδιοτήτων του Απόλλωνα, για να γίνουν θετικές από αρνητικές που ήταν, είναι αυτή της πρωτόγονης ομοιοπαθητικής ιατρικής, που υπήρξε πράγματι εκείνη των Ασκληπιάδων. Το φάρμακο βρίσκεται μέσα στο ίδιο το κακό, μέσα από μια συνετή χρήση αυτού, που το προκαλεί. Έτσι διηγόντουσαν στην Επίδαυρο, πως η ιατρική του Ασκληπιού χρησιμοποιούσε το αίμα της Μέδουσας, που μπορούσε εξ ίσου καλά να θεραπεύει, όσο και να δηλητηριάζει, ανάλογα με το αν το έπαιρνε κανείς από την καλή ή από την κακή πλευρά.
Δεν είναι δεκτό χωρίς αντιρρήσεις, πως ο Απόλλωνας μπόρεσε να εδραιωθεί στις νέες του αρμοδιότητες, είτε βλέπουμε, είτε όχι, στις αντίστοιχες διηγήσεις την ηχώ ιστορικών καυγάδων. Είναι ο Απόλλων ο εφευρέτης της λυρας;
Ο συγγραφέας του ομηρικού ύμνου στον Ερμή δεν το παραδέχεται, παρ' όλο που δείχνεται συμβιβαστικός. Πρόκειται για το συγγραφέα, για ένα δώρο, που ο νέος του αδελφός έκανε στον Απόλλωνα, σαν αντιστάθμισμα για την κλοπή των βοδιών.
Αργότερα, σάτυροι, όπως ο Μαρσύας, που ο χαρακτήρας τους είναι ιδιαίτερα αγροτικός, θα προσπαθήσουν ακόμα να συναγωνισθούν τον Απόλλωνα στην τέχνη της μουσικής, αντιτάσσοντας στον θεό το χοντροκομμένο τους όργανο, το φλάουτο του Πανός. Θα τιμωρηθούν σκληρά, αλλά η ηχώ της απόπειρας τους θα παραμείνει. Αυτός είναι επίσης ο λόγος, για τον οποίο ο βασιλιάς Μίδας, έχοντας αρνηθεί να βραβεύσει τον Απόλλωνα σ' ένα διαγωνισμό τραγουδιού, θα αποκτήσει αυτιά γαϊδάρου.
Ο Απόλλωνας είναι που οδηγεί το χορό των Μουσών, αλλά αυτό σημαίνει αναμφίβολα πως τις έχει πειθαρχηθεί, μια και η καταγωγή τους δεν έχει να κάνει μ' αυτόν. Είναι οι κόρες του Δία και της θεάς Μνήμης, με την οποία ο Απόλλωνας δεν έχει βασική σχέση.
Υπάρχει κιόλας μια ιστορία αληθινών και ψεύτικων Μουσών, που πήραν μέρος σ' ένα διαγωνισμό τραγουδιού. Αυτή η ιστορία είναι παράλληλη με αυτή των μαχών μεταξύ Απόλλωνα και του μικρού λαου των σατύρων και των βοσκών. Αξιοπρόσεκτο είναι να διαπιστωθεί, πως οι ψεύτικες αυτές μούσες (οι Πιερίδες) προείπαν, σε ένα από τα τραγούδια τους, ότι ο Απόλλων δεν ήταν παρά ένα χυδαίο κοράκι.
Αλλά αυτές οι φτωχές μούσες από τη Θράκη που χαρακτηρίζουμε σαν "ψεύτικες", δεν ήταν οι πραγματικές κόρες της Μνήμης, ενώ είχαν σφετερισθεί την ιδιότητα των ακολούθων του Απόλλωνα. Πρέπει να σημειωθεί ακόμα, ότι δεν ήταν ο Απόλλων, που προσωπικά δίδαξε στο γιό του Ασκληπιό την τέχνη της ιατρικής, μα ο καλός Κένταυρος Χείρων, που υπήρξε επίσης ο παιδαγωγός του Αρισταίου, του άλλου γιου του θεού.
Βλέπουμε ακόμα, πως οι ιατρικές ικανότητες του Απόλλωνα αμφισβητήθηκαν από τον ετεροθαλή αδελφό του Ηρακλή, που απογοητευμένος επειδή δε γιατρεύτηκε από ένα τραύμα, έφθασε στο σημείο να δημιουργήσει σκάνδαλο μέσα στο Ναό των Δελφών, κλέβοντας τον περίφημο τρίποδα, που δεν επεστράφη, παρά ύστερα από προσωπική παρέμβαση του Δία.
Καλό θα είναι να θυμηθούμε, για να κατανοήσουμε αυτή την αντιζηλία, πως ο Ηρακλής υπήρξε κι ο ίδιος νικητής ενός δράκοντα ή ενός φιδιού. Αυτού, που φύλαγε τα χρυσά μήλα (τα φρούτα της αθανασίας) του κήπου των Εσπερίδων, κι ονομαζόταν Λάδων. Αυτός ο Λάδων ήταν ο γιος ή ο αδελφός τον φιδιού Εχίδνα, που ο πατέρας της Τυφων, που το όνομα συγγενεύει με αυτό του Καπνου, είχε νικηθεί από το Δία, όπως το φίδι των Δελφών από τον Απόλλωνα. Το δελφικό φίδι ονομαζόταν επίσης καμιά φορά Τυφών, κι όλα αυτά τα φιδόμορφα πρόσωπα, φύλακες θησαυρών, ανήκουν σίγουρα στην ίδια οικογένεια.
Είναι επίσης πιθανό να υπάρχει μια σχέση ανάμεσα στο όνομα του Απόλλωνα και σ' αυτό των μήλων, που φύλαγε το φίδι στο βιβλικό μύθο, όπως και στην ιστορία του Ηρακλή, αλλά αυτή η ετυμολογία θα συνδεόταν με την ρίζα "αβολ" ή "απυλ" (από όπου και η αγγλική λέξη "apple" και η γερμανική "apfel") είναι πολύ λιγότερο προφανής από εκείνη του καταστροφέα.
Εν πάση περίπτωση, τα μήλα διατηρούν τη διφορούμενη τους σημασία μια και μπορούν εξ ίσου καλά να είναι φρούτα δηλητηριασμένα όσο και φρούτα θεραπευτικά ή που διατηρούν την αθανασία. Αυτό βλέπουμε στο μύθο του Τιτυού, του αντιπάλου της μητέρας του Απόλλωνα, που ξεγελάσθηκε από τις Εσπερίδες, που του έδωσαν φρούτα, που δεν διαρκούσαν παρά μια μέρα, αντί για τα φρούτα της αθανασίας.

Δεν υπάρχουν σχόλια: