Οι ερωτες του Μαυρου Απολλωνα

Γνωρίζουμε, ότι ο Απόλλωνας δεν είχε κανονική σύζυγο. Αλλά οι φευγαλέοι έρωτες του θεού είναι σχεδόν πάντα τραγικοί και πένθιμοι, όπως το δείχνουν οι πάμπολλες ιστορίες, που περιγράφονται λεπτομερώς από τον Οβίδιο στις Μεταμορφώσεις. Ήταν επικίνδυνο τόσο για τις νέες κοπέλες, όσο και για τους νέους, μια και ο θεός δεν περιφρονούσε ούτε τις μεν, ούτε τους δε, να αγαπηθούν από τον Απόλλωνα.
Ας δούμε πρώτα την αρκετά μπερδεμένη ιστορία της γέννησης του Ασκληπιού, του αγαπημένου γιου του Απόλλωνα, που έγινε ο μεγάλος θεός της ιατρικής.
Ο Ασκληπιός είναι γιος του Απόλλωνα και της νύμφης Κορωνίδας, που φονεύθηκε από τον εραστή της σε μια έκρηξη ζήλειας, όταν ήταν ακόμα έγκυος. Ο θεός κατάφερε, παρ' όλα αυτά, να σώσει το γιό του. Άρα τί είναι η Κορωνίς; Το όνομα θυμίζει εκείνο της κορώνης (πουλί), που κι αυτό σχετίζεται με το όνομα του κόρακα (η ρίζα θυμίζει το γυριστό ράμφος). Η κορώνη και το κοράκι επεμβαίνουν πράγματι στην ιστορία της Κορωνίδας, όπως αυτή εξιστορείται από τον Οβίδιο (Μεταμ. II, 4). Η κορώνη ήταν που ανακάλυψε την απιστία της Κορωνίδας και το κοράκι, στο οποίο διηγήθηκε το γεγονός, πήγε να το αναφέρει στον Απόλλωνα. Αυτή είναι και η αιτία, για την οποία το κοράκι από άσπρο που ήταν, έγινε μαύρο, αφού ο Απόλλωνας, που μετά μετάνιωσε για το φόνο της Κορωνίδας, το τιμώρησε με τον τρόπο αυτό. Η κορώνη, όπως και το κοράκι, κι αυτή πουλί που μιλάει, έχει τη φήμη της πολυλογούς. Αλλά κυρίως δεν αγνοεί, πως το κοράκι τρώει ψοφίμια ζώων κι όλη αυτή η υπόθεση κακολογίας τελειώνει τραγικά. Οι αρχαίοι (και συχνά και οι νεότεροι) δεν ξεχώριζαν το κοράκι από τη μικρότερη του κορώνη, αλλά επειδή είχαν το ίδιο μαύρο χρώμα είναι πιθανό να τη θεωρούσαν θηλυκό του κορακιού. Θα μπορούσαμε λοιπόν να υποθέσουμε, για να συμπτύξουμε την ιστορία, πως το πένθιμο κοράκι είναι ο ίδιος ο Απόλλωνας, που φέρνει ατυχία στην κορώνη του Κορωνίδα. Αυτό που μπορεί να επιβεβαιώσει μια τέτοια ερμηνεία εκτός από τη μαρτυρία του Πλούταρχου, σύμφωνα με την οποία το κοράκι ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα είναι, πως φεύγοντας οι θεοί στην Αίγυπτο, κατά τον Οβίδιο, ο θεός του φωτός διάλεξε πράγματι να μεταμορφωθεί σε κοράκι (Μεταμ. V - 5).
Γνωρίζουμε το ρόλο, που συνέχισε να παίζει το κοράκι στο συμβολισμό των αλχημιστών, πρσδιορίζοντας τη μαύρη λίθο. Είναι εξ' άλλου αξιοπρόσεκτο να διαπιστώσει κανείς, πως στο τελευταίο βιβλίο της ινδικής εποποιίας Ραμαγιάνα, όταν οι θεοί εξαφανίζονται μπροστά στους δαίμονες, όπως στο μύθο του Οβίδιου, είναι ο Γιάμα, ο θεός του θανάτου, που μεταμορφώνεται σε κοράκι. Τέλος, ο εραστής της Κορωνίδας, που προξένησε την οργή του Απόλλωνα, είναι ο Ισχύς ή το πάντα πράσινο έλατο, που το όνομα του, όπως και η όψη του, θυμίζει τη δύναμη ή τη ρώμη. Μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε, πως επειδή ο Απόλλωνας είναι ο θεός του θανάτου, είναι και ο εχθρός αυτού του δένδρου, που μοιάζει να τον αψηφά, αλλά και που στις μέρες μας ακόμα εξακολουθεί να έχει σχέση με το φέρετρο.
Πηγαίνοντας προς τη μεριά της ζωής, η κορώνη απάτησε το κοράκι της, αλλά αυτό το είδος της απιστίας θα σχετισθεί με τη γέννηση του Ασκληπιού, του θεράποντα θεού, είτε αυτός είναι, είτε όχι, γέννημα των έργων του θεού του θανάτου. Η μια τουλάχιστον από τις δυο Κορωνίδες, αυτή που είναι η κορώνη, παραμένει στον Οβίδιο μια καλόγρια. Βλέπουμε ακόμα να ξαναεμφανίζεται αυτή η Κορωνίς μεταμφιεσμένη σε κορώνη και όπως η προηγούμενη, είναι κι αυτή ένοχη αδιακρισίας σε μια άλλη ιστορία, που δε φαίνεται να σχετίζεται άμεσα με τον Απόλλωνα, μα που διατηρεί μια έμμεση σχέση μ' εκείνη του θεοί, αφού γίνεται εκεί λόγος για την ταυτόχρονη γέννηση ενός φιδιού με τη γέννηση ενός παιδιού (Οβίδιος , Μεταμ. ΙΙ - 4).
Αυτός ο τελευταίος μύθος υπονοεί επίσης την αντιζηλία που έχουν τα κοράκια με τις κουκουβάγιες, που αποτελεί ένα σημαντικό επεισόδιο στο ινδικό έπος Μάχα - Μπαράτα. Εκεί δημιουργεί την υποψία, πως το κοράκι του Απόλλωνα, προφήτης κακών οιωνών, ήταν σε αντίθεση με τη σοφή κουκουβάγια της Αθηνάς, που το βλέμμα της διαπερνά τα σκοτάδια, αν και αυτή η αντίθεση υπήρχε πάντα στο μυαλό των Ελλήνων. Η Κασσάνδρα, προφήτης της δυστυχίας, αποκαλείται ακόμα και στον Όμηρο "ιέρεια του Απόλλωνος" και γνωρίζουμε πως ακόμα και σήμερα, στην τρέχουσα γλώσσα, σημαίνει το κοράκι που σπέρνει εδώ κι εκεί κακολογίες ή άσχημα νέα, όπως η αρχαία Κορωνίς.
Η ίδια πένθιμη νότα αντηχεί στη λιγότερο περίπλοκη ιστορία του Υάκινθου, του ωραίου έφηβου που σκοτώθηκε από τον θεό κατά λάθος, όταν έριχνε μαζί του το δίσκο (μερικοί λέγουν, πως κι εδώ πρόκειται για μια υπόθεση ζήλειας και πως ο θάνατος του Υάκινθου προξενήθηκε από το σπρώξιμο ενός κακού άνεμου, του Ζέφυρου. Κατά τον Οβίδιο (Μεταμ. Χ - 4), από το αίμα του Υάκινθου γεννήθηκε ένα άγριο λουλούδι, που είχε στα πέταλα του γραμμένη τη συλλαβή Αϊ (αλίμονο). Αυτό το λουλούδι, σύμφωνα με τον λατίνο ποιητή, είχε κόκκινο χρώμα, αλλά γνωρίζουμε από το ίδιο το όνομα του Υάκινθου, ότι πρόκειται για τον άγριο υάκινθο, που έχει στην πραγματικότητα ένα μπλε - βιολετί χρώμα, όπως το βρίσκουμε ακόμα στα δάση. Σύμφωνα με το ελληνικό λεξικό του Chassang, στη λέξη υάκινθος, ο όρος προσδιόριζε για τους αρχαίους το μπλε ή το βιολετί χρώμα. Γνωρίζουμε, πως το βιολετί παρέμεινε το χρώμα του πένθους ή της ελεγείας. Ο Λουδοβίκος ο 14ος συνήθιζε να φορά βιολετί πένθος. Η ιστορία του Υάκινθου, όπως τη διηγείται ο Οβίδιος, ίσως δεν είναι πολύ παλιά, αλλά οι λατρευτικές γιορτές του Απόλλωνα, τα λεγόμενα Υακίνθια, είχαν από παλιά μια ιδιαίτερη σημασία στη Λακωνία, όπου γιορτάζονταν κάθε χρόνο. Γνωρίζουμε τέλος, πως το ηλιοτρόπιο, φυτό που οι αρχαίοι αφιέρωναν επίσης στον Απόλλωνα, στη μνήμη της Κλυτίας, που την είχε μεταμορφώσει έτσι ο θεός, βγάζει ένα λουλούδι με ένα μπλε - βιολετί χρώμα, πιο σκουρο ακόμα από το λουλούδι του υάκινθου. Αυτή η μεταμόρφωση ήταν μια τιμωρία. Το γεγονός, πως το ηλιοτρόπιο γυρίζει προς τον ήλιο, είναι για να ξεφύγει από τις ακτίνες του παρατηρώντας συνέχεια τη διεύθυνση τους. Ο Οβίδιος, που αναφέρει την ιστορία της Κλυτίας (Μεταμ.ΐν-6), συγχέει το ηλιοτρόπιο με το χρυσάνθεμο, όπως είχε ήδη μπερδέψει τον υάκινθο μ' ένα κόκκινο λουλούδι.
Ακόμα περισσότερο επιτάφιο κι από τον υάκινθο είναι το κυπαρίσσι, δένδρο που φυτεύουμε ακόμα στις μέρες μας στα νεκροταφεία. Η ιστορία του κυπαρισσιού είναι στενά συνδεδεμένη μ' εκείνη του Απόλλωνα.
Πρόκειται για έναν ωραίο νέο άνδρα, που ονομάζεται Κυπάρισσος, τον οποίο ο θεός μεταμόρφωσε σ' αυτό το δένδρο (Οβίδιος, Μεταμ. Χ-2). Αυτός ο νέος φαίνεται να 'ναι ένα αντίγραφο του ίδιου του Απόλλωνα, αφού είχε σκοτώσει, χωρίς να το θέλει, ότι είχε ακριβότερο. Ένα ελάφι.
Το κυπαρίσσι οφείλει την ιδιότητα του σαν επιτάφιο δένδρο στο φύλλωμα του, πράσινο πάντα, αλλά που σκουραίνει τόσο πολύ, ώστε να φαίνεται μαύρο. Συμβολίζει λοιπόν την αιωνία λύπη, σαν εκείνη του Κυπαρίσσου μετά το θάνατο του ελαφιού του, ή του Απόλλωνα μετά το θάνατο του Υάκινθου. Το πάντα πράσινο φύλλωμα του κυπαρισσιού, μας μαθαίνει αναμφίβολα την πραγματική σημασία που αποδίδεται στη δάφνη του Απόλλωνα, η οποία έγινε το σύμβολο της στρατιωτικής δόξας, αλλά που προηγουμένως Φα πρέπει να είχε την αξία ενός επιταφίου συμβόλου. Ξέρουμε, πως η δάφνη συνδέεται με τον Απόλλωνα εξ αιτίας της ιστορίας της Δάφνης, που υπήρξε ένας από τους κακότυχους έρωτες του θεού και που χρειάσθηκε να καταφύγει κάτω από τη γη, για να γλυτώσει από την καταδίωξη του (Οβ 1-7).
Ο Απόλλωνας φορούσε τη δάφνη, της οποίας γνωρίζουμε το ρόλο, μέσα στο ιερό των Δελφών στη μνήμη της Δάφνης, δηλαδή σε ένδειξη λύπης.
Απ’ όλες αυτές τις ιστορίες, που μας οδηγούν από το σκοτάδι προς το ακόμα τρεμάμενο φως, περνώντας από το μαύρο στο πράσινο, με ενδιάμεσο το μπλε και το βιολετί, μοιάζει να προκύπτει, πως το συχνότερο είναι ο Απόλλωνας να αγαπά, ενώ δεν τον αγαπούν. Άρα ο θεός, που ο έρωτας του δε βρίσκει ανταπόκριση ποτέ, αποτελεί ένα σύμβολο του θανάτου.
Οι έρωτες του Απόλλωνα, πάντα κρυφοί, δεν είναι παρ' όλα αυτά πάντα τόσο κακότυχοι, αλλά διατηρούν κάτι το τρομερό. Έτσι στην ιστορία της Δρυόπης, της νύμφης της βαλανιδιάς, ο θεός μεταμορφώνεται σε χελώνα, για να σαγηνέψει τη νέα κοπέλα κι όταν η Δρυόπη την παίρνει στην αγκαλιά της, τότε αυτή μεταμορφώνεται σε φίδι (Οβίδιος, Μεταμ. ΙΧ-6).
Η ιστορία της γέννησης του Αρισταίου, που έγινε όπως ο Ασκληπιός, ο άλλος γιος του Απόλλωνα, μια αγαθοεργός ευεργετική θεότητα, είναι η λιγότερο πένθιμη απ' όλες. Μαθαίνουμε εν τούτοις, πως ο θεός είχε μεταμορφωθεί σε λύκο για να γοητέψει τη μέλλουσα μητέρα, τη νύμφη Κυρήνη, ενώ ο Αρισταίος θα συνεχίσει τις κακές συνήθειες του πατέρα του κυνηγώντας νέες κοπέλες και θα είναι έτσι υπεύθυνος για το θάνατο της Ευρυδίκης. Αυτή η σύνδεση του Απόλλωνα με τη μορφή του σαρκοβόρου ζώου σίγουρα δεν είναι τυχαία, μια και την ξαναβρίσκουμε σε πολλούς άλλους επίλογους της ιστορίας του θεού και ιδιαίτερα σ' αυτόν της ίδιας της γέννησης του. Έλεγαν, πως η μητέρα του Απόλλωνα, η Λητώ, είχε μεταμορφωθεί σε λύκαινα, τότε που ερχόμενη από τη χώρα των Υπερβορείων έμελλε να γεννήσει τον θεϊκό γιό της στο φωτεινό νησί. Μια άλλη έκδοση του ίδιου μύθου την ήθελε να φθάνει στη Μικρά Ασία, στη Λυκία, δηλαδή σε μια χώρα λύκων.
Από πού προέρχεται όμως αυτή η σύνδεση του Απόλλωνα με το λύκο; Αναμφίβολα το ζώο αυτό θυμίζει τη νύχτα, το κρύο και το θάνατο, είτε έρχεται από την Υπερβοραία είτε όχι, χώρα, όπου κατά την παράδοση που ήταν αποδεκτή στους Δελφούς, ο θεός επέστρεφε κατά περιόδους.
Όπως κι αν είναι, το φως του Απόλλωνα είναι "το λυκόφως", παραδοσιακή έκφραση στην αρχαία Ελλάδα.